Οι θώρακες στο Βυζάντιο

Μια μελέτη του Δημήτρη Σκουρτέλη

Το Βυζάντιο είχε εγκαταλείψει τους θώρακες από δυο μεγάλες πλάκες μετάλλου (μπρος και πίσω) που χαρακτήριζαν την αρχαϊκή εποχή. Αυτή η διαδικασία, άλλωστε, είχε ήδη ξεκινήσει από τότε, κυρίως γιατί κρίνονταν βαρείς και δύσχρηστοι, μια που περιόριζαν τις κινήσεις. Μόνο στο τέλος του Μεσαίωνα ο θώρακας επανήλθε στον τύπο αυτό, αλλά με τελείως διαφορετικό σχεδιασμό. Το μόνο μέρος του αμυντικού οπλισμού που κατασκευάζονταν από ενιαίο φύλλο μετάλλου στο Βυζάντιο ήταν το κράνος, και αυτό ακόμη, όχι πάντα.

Αλυσιδωτός θώρακας.

Οι ιστορικοί διαφωνούν ως προς την αρχική του προέλευση, αλλά ήταν γνωστός από την ρωμαϊκή εποχή. Τον αποτελούσαν κρίκοι που πλέκονταν μεταξύ τους. Κάθε κρίκος συνδέονταν με τέσσερις διπλανούς του, δημιουργώντας ένα είδος υφάσματος, αρκετά εύκαμπτου. Το μειονέκτημά του ήταν πως το βάρος του στηρίζονταν αποκλειστικά στους ώμους (πράγμα που ελάφρωνε η ζώνη), καθώς και η ιδιαίτερη ευαισθησία του σε νύξεις, που άνοιγαν τους κρίκους, που μπορούσαν να χωθούν και μέσα στην πληγή. Η ελαστικότητά του όμως τον έκανε αναντικατάστατο σε σημεία που έπρεπε να διευκολύνονται οι κινήσεις. Αυτός ο θώρακας ονομάζονταν Ζάβα και κατά τη λαϊκή παραστατική έκφραση σιδεροπουκάμισο, μια που είχε γενικό σχήμα ενδύματος. Ήταν πολύ δημοφιλής στην Δύση.

Φολιδωτοί θώρακες

Στις Ιρανικές φυλές (Πέρσες, Μήδοι, Σκύθες) είχε αναπτυχθεί από τα τέλη της β΄χιλιετηρίδας π.Χ. ένα άλλο είδος θωράκισης αποτελούμενο από μικρά μεταλλικά κομμάτια συνδεδεμένα μεταξύ τους, ο φολιδωτός θώρακας. Αυτός παρείχε αρκετή προστασία αλλά ήταν ταυτόχρονα εύκαμπτος, άρα βολικότερος, ειδικά για έναν ιππέα. Έτσι υιοθετήθηκε από όλους τους πολιτισμούς σταδιακά.

Τα κομμάτια του θώρακα συνδέονταν μέσω οπών σε μια δερμάτινη βάση και η επόμενη σειρά κάλυπτε τις οπές της προηγούμενης, ενώ το κάτω μέρος έμενε ελεύθερο, και έμενε στη θέση του λόγω της βαρύτητας. Το μειονέκτημα της μεθόδου ήταν πως ο θώρακας ήταν ευάλωτος σε χτυπήματα και νύξεις με κατεύθυνση προς τα επάνω.

Για να διορθωθεί το μειονέκτημα, σύντομα αναπτύχθηκε παρόμοιος θώρακας όπου οι φολίδες συνδέονταν με τις διπλανές τους από όλες τις πλευρές μέσω δερμάτινων λουριών, Σε αυτούς, η φορά των φολίδων ήταν συνήθως προς τα επάνω, και δερμάτινη βάση δεν χρειάζονταν πια. Σύντομα ο τύπος αυτός επικράτησε πλήρως, γιατί ήταν αποτελεσματικότερος. Οι τρόποι σύνδεσης των φολίδων και τα σχήματά τους ποίκιλλαν σημαντικά. Μερικές φορές η άκρη κάθε γραμμής φολίδων καλύπτονταν από δέρμα. Τα υλικά από τα οποία φτιάχνονταν οι πλάκες ήταν κυρίως μέταλλο, αλλά συχνά κέρατο, ή σκληρό δέρμα.

Αυτοί οι θώρακες ονομάζονταν από τους Βυζαντινούς λωρίκια ή κλιβάνια.

Επιλωρίκια

Ένα ύφασμα παραγεμισμένο, που σκέπαζε τον θώρακα, ή φοριόταν κάτω από αυτόν -οπότε λεγόταν υπολούρικον. Είχε σαν σκοπό να απορροφά τα χτυπήματα, να προστατεύει το σώμα από την τριβή του μετάλλου πάνω του, αλλά και όταν φοριόταν εξωτερικά, να προστατεύει και από την υπερθέρμανση του μετάλλου από τον ήλιο. Συχνά, κάτι παρόμοιο έπαιρνε και την μορφή κράνους, και ονομάζονταν “καμηλαύκιον”. Απλούστερα, οι φτωχότεροι πολεμιστές σχημάτιζαν ένα είδος τουρμπάνι για προστασία της κεφαλής.

Συχνά οι μορφές αυτές θωράκισης συνδυάζονταν. Κάποιος μπορούσε να φορά έναν αλυσσιδωτό θώρακα, από πάνω έναν φολιδωτό, και κατάσαρκα ή από πάνω ένα επιλωρίκιον ή υπολούρικον. Ακόμα ένα επιλωρίκιον μπορούσε να έχει πάνω του ραμμένα, μέσω οπών, μεταλλικά τεμάχια (ένα είδος θώρακα πολύ διαδεδομένο στη Δύση)

Με τους ίδιους θώρακες προστατεύονταν και τα άλογα.

Η αποτελεσματικότητα αυτής της θωράκισης είναι τεκμηριωμένη από σύγχρονες δοκιμές, αλλά και από ιστορικές μαρτυρίες. Σύμφωνα με την Άννα Κομνηνή, ο πατέρας της, ο Αυτοκράτορας Αλέξιος, κατά τη μάχη του Δυρραχίου, το 1081, δέχτηκε ταυτόχρονα πολλές κονταριές από τους Νορμανδούς που τον είχαν περικυκλώσει, αλλά το μόνο που κατόρθωσαν αυτά τα χτυπήματα με τις αντίθετες φορές τους, ήταν να τον βοηθήσουν να ισορροπήσει πάνω στο άλογό του και στη συνέχεια να διαφύγει!

Όλα αυτά στοίχιζαν ακριβά, και τα πολεμικά εγχειρίδια του Βυζαντίου άφηναν να να εννοηθεί πως ποτέ δεν ήταν κατορθωτό να θωρακιστεί όλος ο στρατός. Ειδικά ο θεματικός στρατός, που είχε την υποχρέωση να εξοπλίζεται με δικά του έξοδα, ήταν αρκετά υποβαθμισμένος σε αυτό το θέμα.