Τα αρώματα στο Βυζάντιο

Η ανθρωπότητα χρησιμοποιούσε και παρήγαγε αρώματα από πολύ παλιά. Αρχαιότατες ενδείξεις παραγωγής αρωμάτων υπάρχουν στην Κύπρο και την Μεσοποταμία, και αργότερα στην Αίγυπτο και την Κίνα.

Την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου η παραγωγή και η χρήση αρωμάτων ήταν ήδη γενικευμένη και περίπλοκη, συγκεντρώνοντας πλήθος γνώσεων και ειδικεύσεων, αλλά και εξωτικών πηγών αρωματικών υλών που βρίσκονταν στην Ανατολή μέσω του Δρόμου του Μεταξιού.

Χαρακτηριστικό της αρχαιότητας της χρήσης των αρωμάτων, είναι το ότι οι πρώτοι Χριστιανοί (όπως πχ ο Ωριγένης) τα απέρριπταν ως εκδήλωση λατρείας, μια που στην αρχαία θρησκεία το κάψιμο μεγάλων ποσοτήτων αρώματος εθεωρείτο πανάκριβη θυσία. Στη συνέχεια, βέβαια, καθιερώθηκαν και στον Χριστιανισμό.

Στον αυστηρό προϋπολογισμό που κατάρτισε ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος για τους χριστιανικούς ναούς που οικοδομούνταν σε όλη την επικράτεια, και που περιέχεται στο Vita Silvestri of the Liber Pontificalis, υπάρχει πρόβλεψη για προμήθεια Νάρδου, Βάλσαμου, Μπαχαρικών και Λιβανιού για λατρευτική χρήση.

Στὸ επαρχικόν βιβλίον, ο Λέων ο Σοφός (στον οποίο αποδίδεται κατά μεγάλη πιθανότητα) καθορίζονται τα είδη των αρωμάτων και μυρωδικών (πιπέρι, νάρδος, κανέλα, αλόη, αμπάρο, μόσχο, λιβάνι, μύρο, βάλσαμο, λουλάκι, στύρακα, κάσσια, μαστίχα Χίου, σαφράν, σανδαλόξυλο, ροδόνερο κλπ) αλλά και η τοποθεσία που θα επωλούντο στην Κωνσταντινούπολη, από την Στήλη του Μιλίου ως την Εικόνα του Χριστού στην Χαλκή Πύλη, ώστε οι μυρωδιές να αναδύονται προς την κατεύθυνση τόσο της Εικόνας του Κυρίου αλλά και αυτήν του Μεγάλου Παλατίου!

Η δε αυτοκράτειρα Ζωή είχε μέσα στο παλάτι δικό της εργαστήριο αρωμάτων, όπου εργάζονταν ειδικευμένες θεραπαινίδες. Ο Μιχαήλ Ψελλός λέει σχετικά, υπογραμμίζοντας και μια πιο «απόκρυφη» χρήση των αρωμάτων: «Από τις μελέτες μου στην ελληνική βιβλιογραφία γνωρίζω πως τα αρώματα, όταν εξατμίζονται, διώχνουν τα κακά πνεύματα και την ίδια στιγμή επηρεάζουν εκείνους που τα χρησιμοποιούν με την παρουσία αγαθοεργών πνευμάτων. Κατά τον ίδιο τρόπο σε άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιούνται λίθοι, βότανα και μυστικές τελετές... Θεωρώ, λοιπόν, πως τούτη η γυναίκα, επιδεικνύοντας την επιθυμία της ψυχής της πρόσφερε στο Θεό εκείνα που εκτιμούσε ως πιο πολύτιμα και ιερά».

Η Ζωή ήταν αφιερωμένη στη συλλογή αρωμάτων όλων των ειδών. Τα διαμερίσματά της είχαν μετατραπεί κυριολεκτικά σε εργαστήρι, όπου συνέχεια τα μαγκάλια ήταν αναμμένα. Εδώ οι υπηρέτες βοηθούσαν τη Ζωή και την αδελφή της να ζυγίζει προσεκτικά τα βότανα, να βράζει τα μίγματα και να παίρνει το απόσταγμα των αιθέριων ελαίων. Οι περιγραφές του Ψελλού αποδίδουν πιστά την εικόνα ενός αλχημικού εργαστηρίου

«Δε φορούσε», γράφει, «τίποτα από αυτά που φορούν συνήθως οι γυναίκες, μήτε κοσμήματα ούτε εξωτικά υφάσματα. 'Ενα πράγμα τραβούσε την προσοχή της και όλον της τον ενθουσιασμό -η προσφορά θυσίας στο Θεό. Δεν αναφέρομαι σε ύμνους ή μετάνοιες, αλλά στην προσφορά αρωμάτων και όλων εκείνων των προϊόντων που φτάνουν ως τη χώρα μας από την Ινδία και την Αίγυπτο».

Τα αρώματα ήταν πανάκριβα, και δικαιολογημένα οι ανώτερες τάξεις τα χρησιμοποιούσαν με υπερηφάνεια και σε αφθονία. Όμως, τα αρώματα είχαν και μια πολύ πιο κοινή χρήση, από όλα τα κοινωνικά στρώματα, γιατί, εκτός από τον αισθητικό τους ρόλο, τα θεωρούσαν και θεραπευτικά.

Αρώματα θεράπευαν την κατάθλιψη, την δυσκοιλιότητα, τον πονοκέφαλο κλπ και την ανισσοροπία των «χυμών» του σώματος, που τότε πίστευαν πως ήταν το κλειδί μιας καλής υγείας.

Γενικά, θεωρούσαν πως ο δύσοσμος αέρας ήταν πηγή ασθενειών (πράγμα όχι αβάσιμο, γιατί οι αιτίες, βέβαια, της δυσοσμίας είναι συνήθως νοσηρές) και έλεγαν πως αυτό θα μπορούσε να διορθωθεί με αρώματα.

Η φύτευση κήπων με αρωματικά φυτά, που ήταν ταυτόχρονα και καλλωπιστικά,  ήταν επίσης διαδεδομένη, όχι μόνο για συγκομιδή, αλλά και για άμεση εκμετάλλευση των αρωμάτων που εξέπεμπαν.

Θα πρέπει να προσθέσουμε πως πολλά αρώματα έδιωχναν τα παρασιτικά έντομα, προσφέροντας μέγιστες υπηρεσίες στον πληθυσμό.

Η χρήση των αρωμάτων ήταν λοιπόν γενικευμένη, και έχει επιβιώσει και στα Δημοτικά Ακριτικά τραγούδια:

«- Έμπα, καλή, και στρώσε με θανατικό κρεβάτι,

βάλε ανθιά παπλώματα και μουσκομαξιλάρια»

 Και στο γραπτό έπος του Διγενή, παραλλαγή Κρυπτοφέρρης:

Στ. 845 κ.ε.

«Οικέτιδες τε ευπρεπείς λαμπρώς ηγλαϊσμέναι

Αι μεν άνθη κατέχουσαι ρόδα τε και μυρσίνας

Τον αέρα μυρίζουσαι οσμαί θυμιαμάτων...»

Στ. 880 κ.ε.

«του οίκου δε τα σύνορα καταλαβόντες ήδη

μετά κόσμου του πρέποντος πλήθους θυμιαμάτων

Ροδόσταμμα και των λοιπών παντοίων μυρισμάτων

Ταύτα η μήτηρ του παιδός ήγαγεν η ωραία.»

Χρησιμοποιήθηκε κύρια το άρθρο της Saskia Wilson-Brown:

«Πως μύριζε το Βυζάντιο;»

Εδώ: