Ο Ρόλος των γυναικών στο Βυζάντιο μέσα από τις τοιχογραφίες του 11ου αιώνα

Η κλασσική ισότιμη παρουσία της Αυτοκράτειρας
στην παλαιότερη τέχνη.

Γνωστή είναι η σημαντική θέση των γυναικών που σχετίστηκαν με τον αυτοκρατορικό θρόνο του Βυζαντίου. Αλλά, συστηματική έρευνα γύρω από τις γυναίκες στο Βυζάντιο αποκάλυψε την σημασία του ρόλου τους, ακόμα και αν ανήκαν σε κατώτερες σχετικά τάξεις, κατά τον 11ο-12ο αιώνα, σε πολλούς τομείς του βίου του κράτους. Αυτό γίνεται εμφανές στις τοιχογραφίες της εποχής όπου απεικονίζονται οι δωρητές του ναού, με έντονη παρουσία γυναικών σε αυτές,, και μάλιστα συχνά με το πατρικό τους επίθετο, και όχι αυτό του συζύγου που απεικονίζεται μαζί τους.

Βόρειο κλίτος Αγίων Αναργύρων Καστοριάς.
Η σύζυγος του κτήτορα Θεοδώρου Λημνιώτη
Άννα Ραδηνή.

Σε αναλογία με τις γνωστές παραστάσεις αυτοκρατορικών ζευγαριών ή οικογενειών στην μνημειακή και άλλη τέχνη του 11ου-12ου αιώνα, διαθέτουμε μία σειρά από απεικονίσεις γυναικών της κομνήνειας αριστοκρατίας σε κτητορικές τοιχογραφίες ναών, που έκτοτε καθιερώνονται ως το τέλος της αυτοκρατορίας.

Η οικονομική και πνευματική άνθηση, αλλά και η κοινωνική και πολιτική φιλελευθεροποίηση της αυτοκρατορίας την περίοδο του 11ου-12ου αιώνα, ευνόησαν τις γυναίκες της μεσαίας αστικής τάξης. Η δράση τους εκτός σπιτιού γίνεται συχνότερη. Στο οικονομικό πεδίο η συμμετοχή των γυναικών παίρνει διαστάσεις φαινομένου, σχετιζόμενου τόσο με την ανάπτυξη της αστικής ζωής όσο και με την απελευθέρωση της χρήσης της προικώας περιουσίας.

Παράλληλα, παρατηρείται μία σημαντική εξέλιξη: η άνοδος και η εδραίωση της γαιοκτητικής-στρατιωτικής αριστοκρατίας, σε βάρος της παλαιότερης γραφειοκρατικής. Και αυτό, σε συνδυασμό με την υποχώρηση του θεσμού της πυρηνικής οικογένειας (στον χώρο της élite) προς όφελος ενός νέου διευρυμένου οικογενειακού τύπου, οδήγησε σε ένα είδος χειραφέτησης των γυναικών της ιθύνουσας τάξης.

Οι γυναίκες αυτές, που από τον όψιμο 11ο αιώνα ανήκουν σχεδόν όλες στο συγγενικό περιβάλλον των Κομνηνών, συναισθάνονται την αναβαθμισμένη θέση τους. Τώρα δεν είναι απλώς κάτοχοι έγγειας ιδιοκτησίας, αλλά έχουν και το προνόμιο της μεταβίβασης της περιουσίας και του ονόματος της οικογένειας. Και παράλληλα, αποκτούν μία ιδιαίτερη υπερηφάνεια για την καταγωγή τους, που συχνά συνδέουν αποκλειστικά με το μητρικό γένος.

Η σύζυγος του κτήτορα Θεοδώρου Γαβρά, Ειρήνη
 δίπλα στην Θεοτόκο, σε Ποντιακό χειρόγραφο

Παραδείγματα, -η περίπτωση της Μαρίας Κομνηνής, ανιψιάς του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού. -Η ιστορία της Άννας Κομνηνής και το χρονικό του Ιωάννη Ζωναρά που συμπληρώνει το έργο της, μαρτυρούν το κύρος και την σημασία των γυναικών του αυτοκρατορικού περιβάλλοντος του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού (1081-1118).

Νάρθηκας Αγίου Νικολάου του Κασνίτζη Καστοριάς.
 Η σύζυγος του κτήτορα Νικηφόρου Κασνίτζη Άννα (1170-1180).

Πληθώρα άλλων κειμένων επιβεβαιώνει το συγκεκριμένο status των γυναικών της πρωτευουσιάνικης κομνήνειας élite και για το υπόλοιπο του 12ου αιώνα.

Θα ήταν αδύνατο να μην παραλληλιστεί αυτό το φαινόμενο με την αναφορά στις γυναίκες που κάνουν τα ακριτικά Έπη, όπου εμφανίζονται ακόμα και σαν πολεμίστριες, αλλά, οπωσδήποτε, σαν άτομα κύρους που η γνώμη και η επιρροή τους γίνεται πάντα σεβαστή και συχνά επιβεβλημένη.

Εδώ, στη Σερβία

Τα περισσότερα στοιχεία πάρθηκαν από τα "Βυζαντινά σύμμεικτα" και το άρθρο του Δ. Μαμαγκάκη για την Άννα Ραδηνή.