Η αίρεση των Παυλικιανών και τα Ακριτικά Έπη

 

Το κάστρο της Τεφρικής ήταν το κέντρο των Παυλικιανών. Η θέση ήταν ισχυρότατη και στρατηγικά τοποθετημένη ανάμεσα στα συνοριακά "Θέματα" του Βυζαντίου. Οι Βυζαντινοί ισοπέδωσαν τα πάντα. Τα ερείπια που σώζονται προέρχονται από την μετέπειτα οχύρωσή της.

Ο Παυλικιανισμός ήταν Χριστιανική Αίρεση της Μικράς Ασίας που διαδόθηκε από τον 7ο αιώνα και μετά. Ιδρυτής του Παυλικιανισμού ήταν ένας Αρμένιος με το όνομα Κωνσταντίνος, Μανιχαίος που απαρνήθηκε την πίστη αυτή θέτοντας έτσι τις βάσεις της Παυλικιανής διδασκαλίας.

Οι Παυλικιανοί ή Παυλιανίτες υποστήριζαν ότι ο Ιησούς είχε ουράνιο σώμα και ότι απλά διήλθε από το σώμα της Μαρίας.

Κεντρική θέση για τους Παυλικιανούς κατείχαν οι επιστολές του Αποστόλου Παύλου, τον οποίο τιμούσαν ιδιαίτερα. Επιπλέον αναγνώριζαν μία απόκρυφη επιστολή του προς τους Λαοδικείς.

Οι Παυλικιανοί πίστευαν ότι η τιμή προς τους Αγίους απομάκρυνε τους ανθρώπους από την αποκλειστική τιμή που όφειλαν στο Θεό.

Απέρριπταν τα μυστήρια. Επίσης διατηρούσαν για τον εαυτό τους το αποκλειστικό προνόμιο να χαρακτηρίζονται Χριστιανοί.

Απέρριπταν τον πλουτισμό, δεν παραδέχονταν την εκκλησιαστική ιεραρχία, ούτε τις Εικόνες. Πίστευαν δε, όπως και οι Μανιχαίοι στην πάλη δυο ισοδύναμων “βασιλείων” του Θεού και του Διαβόλου.

Οι Παυλικιανοί πρόσφυγες αναγκάστηκαν κάποια στιγμή να μεταστραφούν στο Ισλάμ, όταν κατέφυγαν στα εδάφη της Μελιτηνής κατόπιν διωγμών, αν και μια τέτοια μεταστροφή ήταν αποτέλεσμα πολιτικής πίεσης και εντελώς εικονική.

Αυτό όμως που ξεχώριζε τους Παυλικανούς από τις άλλες αιρέσεις ήταν κύρια η οργάνωση και η μαχητικότητά τους. Μπόρεσαν να ιδρύσουν κράτος και να δημιουργήσουν στρατό, ώστε να αντιμετωπίσουν τους διώκτες τους με το ίδιο νόμισμα.

Για κάποια στιγμή φάνηκε πως οι Παυλικιανοί θα συμμαχούσαν με τους Εικονοκλάστες. Πράγματι αρχικά υπήρξε ανοχή, όχι τόσο λόγω πνευματικής συγγένειας αλλά γιατί τα σύνορα, η βάση των Παυλικιανών, κινδύνευαν από τους Άραβες. Οι διαφορές τους όμως ήταν πολύ μεγάλες.

Οι διωγμοί

Οι αυτοκράτορες Μιχαήλ Α΄ Ραγκαβές και Λέων Ε΄ ο Αρμένιος προχώρησαν σε εκτεταμένους διωγμούς εναντίον των Παυλικιανών στη Μικρά Ασία. Ηγέτης τους ήταν ο Σέργιος Τυχικός, ιδρυτής της «εκκλησίας Λαοδικείας», της κοινότητας των Παυλικιανών στο Κυνοχώριον ή Κοινοχώριον στον Πόντο.

Η αντίδραση των μαθητών του Σεργίου Τυχικού στους διωγμούς ήταν βίαιη, καθώς οι κάτοικοι του Κυνοχωρίου, σε συνεργασία με μια ένοπλη ομάδα μαθητών του Σεργίου, τους λεγόμενους «αστάτους», δολοφόνησαν τους κυριότερους διώκτες τους στην περιοχή. Μετά τις δολοφονίες, ο Σέργιος και οι άστατοι εγκατέλειψαν τα βυζαντινά εδάφη και κατέφυγαν στον Αμρ αλ-Ακτά, εμίρη της Μελιτηνής, που τους παραχώρησε ως τόπο εγκατάστασης το Αργαούν και την Αμάρα, όπου ο Σέργιος Τυχικός οργάνωσε μια νέα κοινότητα, την οποία ονόμασε «εκκλησία Κολοσσαέων», η οποία εξελίχθηκε σε κανονικό και οργανωμένο κράτος.

Σε συνεργασία με τους Άραβες, οι Παυλικιανοί πρόσφυγες άρχισαν επιδρομές εναντίον των βυζαντινών εδαφών της Μικράς Ασίας. Το 843/844, κατά τη διάρκεια του διωγμού που είχε εξαπολύσει η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, ο Καρβέας, πρωτομανδάτωρ του Θεοδότου Μελισσηνού, στρατηγού του θέματος των Ανατολικών, εγκατέλειψε το Βυζάντιο και μαζί με 5.000 διωκόμενους αιρετικούς κατέφυγε στους Παυλικιανούς, όπου και ανέλαβε την ηγεσία. Ο πατέρας του ήταν θύμα του διωγμού. Γύρω στο 844 νίκησε τις βυζαντινές δυνάμεις και αιχμαλώτισε τον Κάλλιστο, δούκα Κολωνείας. Αναφέρεται πως ο διωγμός της Θεοδώρας είχε 100.000 θύματα, αριθμός υπερβολικός βέβαια, που δείχνει όμως την έκταση των επεισοδίων.

Οι Παυλικιανοί συνέχισαν τις επιδρομές τους, σε συνεργασία με τους Άραβες των εμιράτων της Μελιτηνής και της Ταρσού. Από το 851 έως το 853 ο Καρβέας, σε συνεργασία με τον εμίρη της Ταρσού, Αλί ιμπν Γιαχγιά αλ-Αρμανί διενεργούσε ετήσιες επιδρομές στα βυζαντινά εδάφη της Μικράς Ασίας.

Ο Καρβέας ίδρυσε νέα πρωτεύουσα, την Τεφρική, σε αρκετή απόσταση από την Μελιτηνή, ώστε να είναι ανεξάρτητη από αυτήν, και σε στρατηγικό σημείο κοντά στη βυζαντινή μεθόριο, ως βάση για επιδρομές στα βυζαντινά εδάφη και ως καταφύγιο για τους διωκόμενους Παυλικιανούς. Το 856 ο στρατηγός Πετρωνάς, που εκτελούσε χρέη δομέστικου των σχολών, επέδραμε εναντίον της, λεηλάτησε τα περίχωρά της, αλλά απέτυχε να καταλάβει την ίδια την πόλη.

Το 859, ο Καρβέας έσπευσε σε βοήθεια των Σαμοσάτων, που αντιμετώπιζαν μεγάλης κλίμακας επίθεση από τους Βυζαντινούς. Το 860 εξαπέλυσε νέα επιτυχημένη επιδρομή στα βυζαντινά εδάφη του Πόντου.

Ο Καρβέας πέθανε από φυσικό θάνατο το 863 στην Τεφρική. Τον ίδιο χρόνο ο Εμίρης Ομάρ, ο καλύτερος σύμμαχός του, ηττήθηκε στη μάχη του Λαλακάοντα από τους Βυζαντινούς, που πλέον πήραν την αποφασιστική πρωτοβουλία στην Ανατολή. Ήταν η αρχή του τέλους για τους Παυλικιανούς, όσο κι αν είχαν ακόμα να σημειώσουν μεγάλες νίκες.

Τον Καρβέα διαδέχθηκε ο ανιψιός και γαμπρός του, Χρυσόχειρ, που συνέχισε επιδρομές εναντίον των Βυζαντινών. Οι σημαντικότερες ήταν στη Βιθυνία (θέματα Οψικίου και Οπτιμάτων), όπου λεηλάτησε την Νίκαια και την Νικομήδεια και τα εδάφη του Θέματος Θρακησίων το 869. Το κράτος των Παυλικιανών έφθασε τότε στο απόγειο της δύναμής του.

Ο αυτοκράτορας Βασίλειος Α΄ (867-886) ήρθε σε διαπραγματεύσεις με τους Παυλικιανούς για ειρήνη και ανταλλαγή αιχμαλώτων. Έστειλε το 869 στην Τεφρική το μοναχό Πέτρο Σικελιώτη. Όμως, ο Χρυσόχειρ αρνήθηκε να συνάψει ειρήνη.

Την άνοιξη του 871 ο αυτοκράτωρ Βασίλειος, επικεφαλής μεγάλης δύναμης, εκστράτευσε εναντίον των Παυλικιανών και πολιόρκησε την Τεφρική. Ο Χρυσόχειρ απέκρουσε την επίθεση, αλλά ο Βασίλειος ισοπέδωσε την πόλη της Αμάρας και τα φρούρια της Σπάθης και του Κοπτού.

Το 872 ο Χρυσόχειρ έκανε μεγάλη επιδρομή στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, λεηλάτησε τις περιοχές της Άγκυρας και των Κομμάτων στη Γαλατία, παίρνοντας πολλά λάφυρα. Ο Βασίλειος έστειλε εναντίον του το δομέστικο των σχολών Χριστόφορο. Ο τελευταίος, χρησιμοποιώντας την γνωστή στους αναγνώστες μας “Παραδρομή” περικύκλωσε τις δυνάμεις του Χρυσόχειρα στην περιοχή του Βαθέως Ρύακος και, την ίδια νύχτα, επιτέθηκε αιφνιδιαστικά, τρέποντάς τους σε άτακτη φυγή. Ο Χρυσόχειρ έχασε τη ζωή του προσπαθώντας να διαφύγει.

Το κάστρο της Καισάρειας

Η ήττα των Παυλικιανών στο Βαθύ Ρύακα και ο θάνατος του ηγέτη τους αποδυνάμωσαν το κράτος τους, που δε διέθετε πια ούτε δύναμη ούτε ισχυρή ηγεσία. Επιπλέον, όπως είπαμε, οι αραβικές ηγεμονίες δεν ήταν πλέον σε θέση να βοηθήσουν.

Το 873 ο Βασίλειος Α΄, επιστρέφοντας από εκστρατεία εναντίον των Αράβων της Μελιτηνής, λεηλάτησε τα εδάφη του κράτους των Παυλικιανών ισοπεδώνοντας την πόλη του Αργαούν και πολλά οχυρά της περιοχής. Η μόνη πόλη που παρέμενε υπό την εξουσία των Παυλικιανών ήταν η πρωτεύουσα Τεφρική.

Οι Παυλικιανοί, αν και διαλυμένοι από την ήττα του Χρυσόχειρα, άντεξαν άλλα πέντε χρόνια... Το 878, όμως, Βυζαντινές δυνάμεις υπό το δομέστικο των σχολών Χριστόφορο πολιόρκησαν την Τεφρική και την κατέστρεψαν.

Μεγάλο μέρος του πληθυσμού της υποδουλώθηκε και μεταφέρθηκε στα βυζαντινά εδάφη, ενώ ένα τμήμα του ενσωματώθηκε στο βυζαντινό στρατό και στάλθηκε στη Νότια Ιταλία. Αυτό ήταν και το τέλος του κράτους των Παυλικιανών, το οποίο για έξι δεκαετίες πολέμησε ισοδύναμα με το Βυζάντιο.

Απέμενε η Ευρωπαϊκή κοινότητα των Παυλικιανών, η οποία είχε ενισχυθεί μετά από νέες μετοικήσεις ομόθρησκών τους. Ο αυτοκράτορας Ιωάννης Τσιμισκής (969-976) μετέφερε Παυλικιανούς από τη Μικρά Ασία στην περιοχή της Φιλιππούπολης. Την ίδια εποχή εμφανίσθηκε στη Βουλγαρία η αίρεση του Βογομιλισμού. Ο Βογομιλισμός παρουσίαζε πολλές ομοιότητες με τον Παυλικιανισμό. Προφανώς οι Βογόμιλοι προήλθαν από τους Παυλικιανούς της Θράκης. Η νέα αίρεση επεκτάθηκε και σε άλλες περιοχές της Βαλκανικής, κυρίως στη Βοσνία. Μάλιστα, σύμφωνα με μία θεωρία, και η αίρεση των Καθαρών στη νότια Γαλλία διαμορφώθηκε από Βογόμιλους απεσταλμένους.

Οι διωγμοί κατά των "Καθαρών"

Πιθανότατα τα τραγούδια των τροβαδούρων της Νότιας Γαλλίας επηρεάστηκαν άμεσα από τους Μικρασιάτες βάρδους των Ακριτικών τραγουδιών, που περιγράφονται εντελώς παρόμοια ως “αγύρτες Παφλαγόνες” από τον Αρέθα Καισαρείας. Βέβαια όλα αυτά παραμένουν υποθέσεις μια που τα αρχικά, προφορικά Ακριτικά τραγούδια δεν έχουν διασωθεί.

Η πορεία της αίρεσης μέσα στην Ευρώπη.
Πως -πιθανόν- τα Ακριτικά τραγούδια
μετατράπηκαν σε "Chanson de geste"
τα τραγούδια τωνΤροβαδούρων...
(Πηγή φωτογραφίας: εδώ)

Αναφορές όμως στον Παυλικιανισμό ανιχνεύονται στο γραπτό έπος του Διγενή Ακρίτα, στηρίζοντας τον παραπάνω ισχυρισμό. Συγκεκριμένα, ο ήρωας φέρεται να είναι συγγενής του Χρυσόχειρα από την πλευρά του πατέρα του. Στα Έπη ο Χρυσόχειρ αναφέρεται ως Μουσουλμάνος, μια που ήταν σύμμαχός τους, και είχε πιθανά ασπαστεί εικονικά το Ισλάμ. 

Στα Δημοτικά τραγούδια ο Διγενής αναφέρεται πως έχει Αραβική και Εβραϊκή καταγωγή, όπου το “Εβραίος” πρέπει να ερμηνευθεί ως “Αιρετικός” Σύμφωνα και με τον ποιητή Άγγελο Σικελιανό, ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας ήταν Παυλικιανός. Στα Έπη, ο Διγενής σκοτώνει κάποιον Σουδάλη, ο οποίος ήταν ιστορικό πρόσωπο και διώκτης των Παυλικιανών. Βέβαια ο λόγος που τον σκοτώνει είναι επειδή τον καταδιώκει για την αρπαγή της “καλής” του.

Η θέση της Τεφρικής

Περιγραφή του κράτους των Παυλικιανών

Το κράτος αυτό τοποθετείται γεωγραφικά στην ορεινή περιοχή δυτικά του Ευφράτη ποταμού, στα βορειοανατολικά της Καππαδοκίας, σε στρατηγική θέση ανάμεσα στο αραβικό κράτος της Μελιτηνής και τα βυζαντινά εδάφη νότια και νοτιοανατολικά του Πόντου. Τα σημαντικότερα αστικά κέντρα του ήταν το κάστρο της Τεφρικής, και οι πόλεις Αργαούν και Αμάρα (ή Άβαρα) Επιπλέον, αναφέρονται και άλλα φρούρια των Παυλικιανών (Κοπτός, Σπάθη, Κουτάκιον, Στέφανος, Ραχάτ). Οι περισσότεροι κάτοικοι είχαν εγκαταλείψει τα βυζαντινά εδάφη κατόπιν διωγμών, και ήταν ελληνόφωνοι Βυζαντινοί. Δεν μπορεί να αποκλειστεί και η ύπαρξη Αρμενίων ανάμεσα στον πληθυσμό, αφού το κράτος των Παυλικιανών βρισκόταν κοντά σε αρμενικές περιοχές και η θρησκευτική κοινότητα περιλάμβανε στους κόλπους της μεγάλο αριθμό Αρμενίων.

Η σημαντικότερη πηγή εσόδων του κράτους των Παυλικιανών ήταν τα λάφυρα από τις επιδρομές στα βυζαντινά εδάφη, καθώς και τα έσοδα από την πώληση των αιχμαλώτων ή την απολύτρωσή τους. Επίσης, τουλάχιστον κατά τα πρώτα έτη ύπαρξης του νέου κράτους, η οικονομική ενίσχυση από τον εμίρη της Μελιτηνής πρέπει να ήταν σημαντική. Πιθανή είναι και η ύπαρξη τεχνιτών και άλλων επαγγελματιών στις πόλεις των Παυλικιανών: ο Σέργιος-Τυχικός, εργαζόταν στο Αργαούν ως ξυλουργός.

Η κοινωνία των Παυλικιανών στρεφόταν γύρω από τη θρησκευτική κοινότητα («εκκλησία Κολοσσαέων») Αρχικά, η πολιτική εξουσία ταυτιζόταν με την πνευματική, καθώς και τις δύο ασκούσε ο Σέργιος-Τυχικός, έβδομος και τελευταίος «διδάσκαλος». Ως μαθητές και στενοί συνεργάτες του Σεργίου αναφέρονται ο Μιχαήλ, ο Κανακάρης και ο Ιωάννης Αόρατος, καθώς και ο Θεόδοτος, ο Βασίλειος και ο Ζώσιμος, ονομαζόμενοι «συνέκδημοι», καθώς είχαν ακολουθήσει τον Σέργιο στις ιεραποστολικές περιοδείες το 802 και 811. Αν και υπήρχε κάποιο σχίσμα, οι λεγόμενοι «Βανιώτες» ή «Βανίτες», οπαδοί του Βαάνη, έκτου «διδάσκαλου», η εξουσία του Σεργίου ήταν αδιαμφισβήτητη, γιατί έλεγχε τους “αστάτους”, την ένοπλη δύναμη της κοινότητας.

Μετά τη δολοφονία του Σεργίου, την εξουσία ανέλαβαν οι μαθητές του. Μόνον οι Μιχαήλ, Κανακάρης και Ιωάννης Αόρατος είχαν τον τίτλο του “ιερέα”, αλλά οι αποφάσεις λαμβάνονταν από κοινού. Οι «συνέκδημοι» διόρισαν έναν αριθμό κατωτέρων υπαλλήλων, τους «νοταρίους».

Το συμβούλιο των μαθητών παραχώρησε τη θέση του στον Καρβέα, ο οποίος διέθετε στρατιωτική εμπειρία και ανδρεία. Δεν γνωρίζουμε αν η εξουσία του ήταν απόλυτη ή αν έπρεπε να τη μοιραστεί με τους «συνεκδήμους». Η θέση του πρέπει να ήταν ισχυρή, καθώς ο διάδοχός του, Χρυσόχειρ, κληρονόμησε το χρίσμα, όντας εξ αίματος συγγενής και γαμπρός του προκατόχου του.

Άγνωστες παραμένουν οι σχέσεις του ηγέτη των Παυλικιανών με τους Βασίλειο και Ζώσιμο, τους μόνους από τους παλαιούς συντρόφους του Σεργίου που ζούσαν ακόμη το 863. Ίσως οι «ιερείς» να συνέχισαν να εκτελούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα και μετά το 844, όταν πλέον οι ηγέτες των Παυλικιανών ήσαν στρατιωτικοί αρχηγοί και όχι πνευματικοί καθοδηγητές.

Η μοναδική εκκλησιαστική (αν και όχι δογματική) διαμάχη στους κόλπους της εκκλησίας των Παυλικιανών στο Αργαούν συνέβη την εποχή του θανάτου του Σεργίου-Τυχικού (834/5), όταν ξέσπασε μεγάλης κλίμακας διωγμός εναντίον των οπαδών του Βαάνη από τους οπαδούς του Σεργίου. Η αιματοχυσία τελείωσε με την παρέμβαση του Θεοδότου, ενός από τους «συνεκδήμους», ο οποίος απέτρεψε τον περαιτέρω φόνο των Βανιωτών.

Ο οχυρωματικός περίβολος της Τεφρικής, περιγράφεται ως ισχυρότατος. Το κάστρο ισοπεδώθηκε. Τα ερείπια που σώζονται στην τοποθεσία προέρχονται από την μετέπειτα οχύρωσή της (τέλη 9ου – αρχές 10ου αιώνα), όταν η πόλη είχε γίνει έδρα Βυζαντινού διοικητή.

Περισσότερα, με αναφορά στις πηγές: