Το άλογο, ένας δαπανηρός σύμμαχος

Σε ότι αφορά την λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου, (Αίγυπτος, Συρία, Μικρά Ασία, Μεσοποταμία) το άλογο ως πολεμικό ζώο εισήχθη γύρω στα 2000-1700 πΧ, πιθανότατα από την Σκυθία. Στην Ελλάδα η χρήση του ήταν περιορισμένη κατά την αρχαιότητα, κύρια για γεωγραφικούς-οικονομικούς λόγους, όπως θα δούμε, και η κατοχή αλόγων ήταν δείγμα εξαιρετικού πλούτου. Η αρχική χρήση του αλόγου στον πόλεμο ήταν σαν ζώο έλξης, για τα άρματα. Πρώτοι οι Ασσύριοι το χρησιμοποίησαν ως ιππικό, γύρω στα 600 πΧ., επηρεασμένοι και πάλι από τους νομάδες της Σκυθίας.

Το άλογο χρειάζεται μεγάλα και καλά βοσκοτόπια, και επιπλέον καλλιεργημένους καρπούς (κριθάρι κλπ) Ακόμα, η αντοχή του και η απόδοση έργου που προσφέρει, είναι αντιστρόφως ανάλογη με την κατανάλωση τροφής από αυτό, τόσο σε ποσότητα όσο και ποιότητα, αν το συγκρίνουμε με τα συγγενή ζώα, το γαϊδούρι και το μουλάρι, που είναι πολύ πιο αποδοτικά, ανθεκτικά και λιτοδίαιτα. 

Ένα άλογο χρειάζεται 6-8 κιλά πράσινη τροφή και 7-8 κιλά καρπό την ημέρα. Για να ζήσει μόνο με βοσκή, απαιτεί περίπου 70 τ. μ. καλού βοσκότοπου κάθε μέρα. Σε ξηρές ή άγονες περιοχές αυτός ο χώρος δεκαπλασιάζεται. Στο Μεσογειακό κλίμα χρειάζεται αρδευόμενη βοσκή το καλοκαίρι, και στο Βόρειο κλίμα συναγμένη ξερή χορτονομή τον χειμώνα. Επιπλέον, εάν το είδος του χόρτου ή του καρπού αλλάξει απότομα, το άλογο μπορεί να αρρωστήσει ή και να πεθάνει. Ένας από τους λόγους που οι Μογγόλοι νίκησαν τόσους «πολιτισμένους» στρατούς, ήταν η ιδιαίτερη αντοχή των αλόγων τους σε κάθε ταλαιπωρία και κάθε διατροφή.

Οι ποσότητες αυτές που χρειάζεται το άλογο για να τραφεί,  ήταν τεράστιες για τις αρχαίες και μεσαιωνικές κοινωνίες, όπου το φάσμα της πείνας ήταν ενδημικό και η γεωργική τεχνολογία πρωτόγονη. Όταν τα άλογα άρχισαν να πεταλώνονται, τα έξοδα έγιναν ακόμα μεγαλύτερα. Επιπλέον, ένα άλογο κατάλληλο για πόλεμο είχε δεκαπλάσια αξία από ένα κοινό άλογο.

Ο Βουκεφάλας κόστισε στον Φίλιππο της Μακεδονίας 13 τάλαντα, ένα ποσό που ισοδυναμούσε με τους μισθούς ενός εργάτη για εκατό χρόνια!  (ας μην ακούσω πια κανέναν να διαμαρτύρεται για την σύγχρονη «κούρσα των εξοπλισμών») Το Μεσαίωνα, ένα καλό πολεμικό άλογο στοίχιζε περίπου όσο ένας χρόνος απολαβών ενός μισθοφόρου πολεμιστή, και αν ήταν εξαιρετικό, πολύ περισσότερο. Στην Κωνσταντινούπολη, υπήρχαν ειδικοί εκτιμητές, αποκαλούμενοι «βόθροι» (!) που έπρεπε να εκτιμούν την αξία των αλόγων που πωλούνταν, υποχρεωτικά στον Φόρο του Αμαστριανού. Τα Ακριτικά Θέματα όφειλαν να προμηθεύονται άλογα με έξοδα του κάθε στρατιώτη. Ο πλούτος του πολεμιστή εκεί κρίνονταν από τον αριθμό των αλόγων του. ("πολυκάβαλοι", "μεγαλοαλογάτοι") Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στα «αραβίτικα» άλογα, τα «φαρία» (η λ. είναι Αραβική). Κατά τεκμήριο, στα ακριτικά τραγούδια το άλογο είναι πάντα μαύρο, εξ ου και αποκαλείται συχνά (ο) «μαύρος».

Για τους λόγους που αναφέραμε η εκτροφή του αλόγου περιορίζονταν μόνο στους πλούσιους. Η ευαισθησία και οι απαιτήσεις του ζώου, οδήγησαν συχνά τους πολεμιστές να το ιππεύουν μόνο στη μάχη, μεταφερόμενοι εκεί με άλλο άλογο, ή μουλάρι, ή καμήλα, στην περίπτωση των Αράβων. Ήταν μια πρακτική κοινή τόσο στην αρχαιότητα όσο και τον Μεσαίωνα.

Αναρωτιόμαστε πραγματικά ποιοι ήταν οι λόγοι που οδήγησαν στην επιλογή του σαν βασικό πολεμικό ζώο, από την αρχαιότητα ως τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ παρουσίαζε τόσες ευαισθησίες και τόσες απαιτήσεις σε σχέση με το μουλάρι, που επιπλέον, είναι και εξυπνότερο.

Η μόνη δυνατή απάντηση είναι ότι το άλογο, εξ αιτίας ακριβώς των απαιτήσεών του, αλλά και της αναμφισβήτητης ομορφιάς του, έγινε σύμβολο ευγένειας, πλούτου και κύρους. Η χρήση του αλόγου στον πόλεμο, ήταν θέμα κοινωνικό, αισθητικό και πολιτιστικό, και όχι πρακτικό. Άλλωστε, ο πόλεμος την αρχαιότητα και τον Μεσαίωνα, ενέπλεκε κύρια τα μέλη της Αριστοκρατίας ή επαγγελματίες μισθοφόρους, και σπάνια τον «απλό λαό», που δεν είχε δυνατότητα να εκθρέψει άλογα. Ο άνθρωπος είχε συνδέσει άρρηκτα την ζωή του με αυτό το ζώο, χωρίς καν να δεχτεί να εξετάσει παρεμφερείς, πρακτικές λύσεις. Ο Ιουλιανός ο Παραβάτης, για παράδειγμα, στην έπαρσή του, απαγόρευσε να διατηρεί το Παλάτι του μουλάρια, γαϊδούρια ή βόδια, ακόμα και για μεταφορές, αφήνοντας μόνο τα άλογα. Ήταν μια σπατάλη που έγινε για λόγους κύρους.

Βυζαντινός κατάφρακτος.
Έργο Δημήτρη Σκουρτέλη

Ιστορικά, οι έφιπποι Βάρβαροι νίκησαν τις στρατιές της Ρώμης που ήταν κυρίως πεζικό, (Όπως οι Σκύθες είχαν σαρώσει πολύ παλιότερα όλη την Μέση Ανατολή) και σαν απάντηση, το Βυζάντιο ανέπτυξε ένα ισχυρό ιππικό για να τους αντιμετωπίσει με τους ίδιους όρους. Το ακολούθησαν όλοι οι Δυτικοί. Το ιππικό κυριαρχούσε στα πεδία των μαχών της Δύσης μέχρι που τα συντεταγμένα σώματα των Ελβετών Λογχοφόρων και οι Άγγλοι τοξότες απέδειξαν αυτό που ήταν το... μεγάλο μυστικό της προβιομηχανικής στρατιωτικής τέχνης, ότι δηλαδή ένα εκπαιδευμένο σώμα πεζικού μπορεί να αντισταθεί σε μια επέλαση ιππικού και να το νικήσει. Το φαινόμενο εντάθηκε, φυσικά, με την έλευση της πυρίτιδας.

Αυτή η εξέλιξη, που έδειξε καθαρά πόσο άχρηστη ήταν στο πεδίο της μάχης η Αριστοκρατία εφ΄όσον βασίζονταν στο άλογο, δεν είναι άσχετη με τις πολιτικές τάσεις για εκδημοκρατισμό που εμφανίστηκαν μετά από λίγο.

Το παρόν κείμενο βασίστηκε κυρίως στην μελέτη του Richard A. Gabriel, στο κεφάλαιο "horse" εδώ

Διασκευή, περίληψη, επιπλέον στοιχεία:

Δημήτρης Σκουρτέλης