Ακούφιον: Το όπλο που σκότωσε τον Νικηφόρο Φωκά

Τι ήταν το "ακούφιον";

Το faussar

Read the article in English, with the touch of the master swordsman George E. Georgas

Παρά την περιγραφή του Λέοντος του Διακόνου, δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτα σίγουροι για την μορφή και την χρήση αυτού του όπλου.

Βρισκόμαστε στις 11 Δεκεμβρίου του 969. Ο στρατηγός Ιωάννης  Τσιμισκής εισβάλλει κρυφά στο Μέγα Παλάτιον με μια ομάδα δολοφόνων με στόχο να σκοτώσει τον Αυτοκράτορα Νικηφορο Φωκά και να καταλάβει τον θρόνο. 

Το απόσπασμα των δολοφόνων κρύβεται στον γυναικωνίτη. 

Ο Φωκάς το μαθαίνει από μια ανώνυμη επιστολή που του παραδόθηκε από έναν ιερέα ("...η γυναικωνίτις ερευνηθήτω, εν η άνδρες ένοπλοι καταληφθήσονται...") και διατάσσει τον επιστάτη Μιχαήλ να προβεί σε έρευνα των χώρων, η οποία δεν απέδωσε, μια που η ίδια η γυναίκα του Αυτοκράτορα τους κάλυπτε!

Μάλιστα, η βασίλισσα έπεισε τον Φωκά να μην κλειδώσει το μικρό δωμάτιο όπου προσεύχονταν και συνήθως κοιμόταν, διότι δήθεν θα πήγαινε να τον δει αργότερα. 

Τη νύχτα οι δολοφόνοι ανέβηκαν στη σκεπή του Μεγάλου Παλατίου και ανέβασαν με σκοινί τον Τσιμισκή που κατέφθασε με βάρκα από την θάλασσα.

Τρομοκρατήθηκαν όταν βρήκαν άδειο τον βασιλικό κοιτώνα αλλά ένας δικός τους από το Παλάτι τους έδειξε το δωμάτιο προσευχής του Φωκά, οπου κοιμόταν καταγής ο ασκητικός και σκληραγωγημένος  Αυτοκράτορας.

Τον χτύπησαν και τον βασάνισαν αρκετή ώρα μέχρι να αποφασίσουν να τον αποτελειώσουν:

Κοινό καμπύλο σπαθί του Βυζαντίου

"και κάποιος τον χτύπησε μεταξύ πλάτης και μέσης" (στο "μετάφρενο") "με ακούφιο και πέρασε πέρα-πέρα στο στέρνο. Το όπλο εκείνο ήταν σιδερένιο και μακρύ, μοιάζει με το ράμφος του ερωδιού στο σχήμα, με την διαφορά πως όσο η φύση το έκανε ίσιο στο πουλί, το όπλο απλώνεται σε ελαφρά καμπύλη καταλήγοντας σε αρκετά μυτερή αιχμή. Αυτό λοιπόν ήταν το τέλος του βίου που βρήκε τον Αυτοκράτορα Νικηφόρο..."
(Λέων ο Διάκονος)

Έχουμε πολλά δείγματα καμπύλων σπαθιών με μια κόψη στο Βυζάντιο, που μοιάζουν με τις "πάλες" της Τουρκοκρατίας. Φαίνονται να ήταν τόσο κοινά που δεν δικαιολογούν την ειδική περιγραφή που κάνει ο Λέων ο Διάκονος. Ούτε και είχαν μεγαλύτερη ισχύ από τα ίσια ξίφη, που ήταν κοινότερης χρήσης.

Ο Λέων μιλάει για ένα όπλο ικανό να προξενήσει μεγάλες πληγές, έχοντας ειδικό σχεδιασμό. 

Επίσης αφήνει να εννοηθεί πως το όπλο αυτό ήταν σπάνιο και άγνωστο στους πολλούς, και μάλιστα στο ακροατήριό του, που οι περισσότεροι, σαν μορφωμένοι, δεν ήταν άσχετοι με την διοίκηση του κράτους και συνεπώς τα στρατιωτικά.

Ο ίδιος ο Λέων, αν και μη μάχιμος, ως Διάκονος, είχε πάρει μέρος σε εκστρατείες, μάλιστα περιγράφει και την καταδίωξή του από τους Βούλγαρους σε μία περίπτωση. Άρα εγνώριζε τα στρατιωτικά από "πρώτο χέρι".

Κοινό καμπύλο σπαθί του Βυζαντίου

Αποκλείοντας, λοιπόν, για τα παραπάνω το κοινό καμπύλο σπαθί του Βυζαντίου,  προτείνω δύο λύσεις για την μορφή αυτού του όπλου:

Αρχαίες Θρακικές ρομφαίες

Πρώτη: Το "ακούφιον" ήταν ίσως μια παραλλαγή της αρχαίας θρακικης ρομφαίας, ενός δίχειρου όπλου που βρίσκονταν μεταξύ δόρατος και σπαθιού και ήταν ικανό για τέτοια χτυπήματα σαν αυτό που περιγράφεται.

Δεύτερη: Το "ακούφιον" είναι το αρχέτυπο του θλαστικού όπλου που υιοθέτησαν αργότερα οι Δυτικοί Ιππότες, του glaive, faussar,warbrand ή falchion, που έπαιρνε βέβαια πολλές μορφές, με κύριο χαρακτηριστικό την ισχυρή δύναμη κρούσης και την μονή κόψη. 

Το "ακούφιον" της Βίβλου Μόργκαν

Μια αναπαράσταση τέτοιου όπλου βλέπουμε, 300 σχεδον χρόνια μετά την δολοφονία του Φωκά, στην Βίβλο Morgan ή  Maciejowski. Έχει εκπληκτική ομοιότητα με την περιγραφή του Λέοντος (ένα καμπύλο ράμφος ερωδιού) και από την άλλη, μοιάζει να προέρχεται και αυτό, από την αρχαία θρακική ρομφαία, με την μόνη διαφορά που εδώ, η κόψη βρίσκεται στο εξωτερικό της καμπύλης.

Ένας Ερωδιός

Αυτός είναι ο πιθανότερος "αδελφός" ή μάλλον "απόγονος" του μυστηριώδους βυζαντινού "ακούφιου". 

Η χρονική διαφορά του ακούφιου και του εικονιζόμενου δυτικού όπλου δείχνει το πόσο τεχνολογικά προχωρημένο ήταν το Βυζάντιο στο τέλος της πρώτης χιλιετηρίδας μ. Χ.

Δημήτρης Σκουρτέλης

Σε αυτήν την παράσταση της Προδοσίας του Ιούδα,
(Αγ. Νικόλαος Ορφανός, Θεσσαλονίκη) βλέπουμε δυο ακούφια. Το ένα σχεδόν πάνω από το κεφάλι του Χριστού,
και το άλλο αριστερότερα.

Για την δολοφονία του Φωκά δες επίσης εδώ:

Η Αυτοκράτειρα Θεοφανώ, µια γυναίκα – αράχνη.

Σημείωση:
Έχει διατυπωθεί η άποψη πως το "ακούφιον" ήταν ένα είδος "πολεμικής σφύρας", ένα ρόπαλο που η μια του άκρη έμοιαζε με αξίνα. Η άποψη αυτή δεν στέκει, κατά τη γνώμη μου, γιατί, 

πρώτον η μύτη αυτού του όπλου δεν είναι τόσο μακριά ώστε να βγεί από την άλλη άκρη του στέρνου, 

δεύτερον, ο Λέων λέει πως το όπλο ήταν "επίμηκες", μακρύ.

Τρίτον, πολλοί λένε πως ένα μακρύ όπλο σαν το ακούφιον όπως το περιγράφουμε, δεν ήταν πρακτικό για μια ομάδα δολοφόνων που κρύβονταν. Το ίδιο όμως ισχύει για την πολεμική σφύρα! Άλλωστε, τα όπλα μπορεί να μεταφέρθηκαν με το σκοινί που ανέβηκε ο Τσιμισκής στο παλάτι από θαλάσσης, και να μην τα είχαν εξ αρχής μαζί οι δολοφόνοι.
Γενικά, και με βάση τις περιγραφές της δολοφονίας, φαίνεται πως οι φονιάδες είχαν απόλυτη άνεση κινήσεων μέσα και έξω από το Μέγα Παλάτιον, έχοντας εξασφαλισμένη την προστασία της βασίλισσας. Και χρειάζονταν βαριά όπλα, σε περίπτωση εμπλοκής με πιστούς σωματοφύλακες του βασιλιά.

Τέταρτον, το Χρονικό του Σκυλίτζη λέει πως όλοι οι δολοφόνοι είχαν σπαθιά: (άρα σε αυτά πρέπει να καττάσσεται το "ακούφιον")

"...ἦσαν δὲ ὁ πατρίκιος Μιχαὴλ ὁ Βούρτζης, Λέων ταξιάρχης ὁ Ἀβαλάντης καὶ τῶν τοῦ Τζιμισκῆ πιστικωτάτων ὁ Ἀτζυποθεόδωρος καὶ ἕτεροι δύο. οἵτινες ἀνελθόντες καὶ ξιφήρεις εἰς τὸν τοῦ βασιλέως εἰσελθόντες κοιτῶνα..."

Αυτό το βυζαντινό όπλο
(που θα το κατέτασσα στους πρώιμους λογχοπέλεκεις)
θεωρείται από πολλούς ειδικούς ως το αναφερόμενο "ακούφιον".
Η μήκους δώδεκα εκατοστών λάμα του
(το πολύ 12,5 εκ. αν υπολογίσουμε την φθορά)
ούτε "επιμήκης" μπορεί να θεωρηθεί
ούτε έχει καμμία "καμπή" σε σχέση με το ράμφος του ερωδιού,
και κυρίως, δεν έχει τις απαραίτητες διαστάσεις
για να κάνει "διαμπερές" τραύμα στο στέρνο ενός ανθρώπου.

Μια πολεμική σφύρα