Η αρχή του ιπποτισμού στο Βυζάντιο

Ανατύπωσα, εδώ και καιρό, την μελέτη του καθηγητή Χρυσού για την έλλειψη κάθε νομικής προστασίας των αιχμαλώτων πολέμου στο Βυζάντιο, χωρίς σχόλια. (δες εδώ: “Νόμος Πολέμου στο Βυζάντιο”) Το θεώρησα σαν έκφραση του ολοκληρωτικού και ρεαλιστικού πολέμου που διεξήγε η Αυτοκρατορία. Γενικά, η μελέτη της βυζαντινής πολεμικής τέχνης μέχρι και τον δέκατο αιώνα, εντυπωσιάζει με την έλλειψη κάθε ιδεαλιστικής νοοτροπίας, και τον κυνικό ρεαλισμό που αυτή επιδείκνυε, σε κάθε επίπεδο.

Η στάση απέναντι στους αιχμαλώτους πολέμου τον Μεσαίωνα ήταν εν πολλοίς αντιφατική. Τη μια τους αντιμετώπιζαν σαν φίλους, την άλλη σαν ζώα. “Τους αιχμαλώτους κάνε τους ό, τι θες” λέει η “Παραδρομή”.

Από τότε όμως έκανα κι εγώ τις δικές μου μελέτες, αν μου επιτρέπεται βέβαια, και είδα, πως στο Βυζάντιο ακούστηκε η πρώτη φωνή ανθρωπισμού υπέρ των δικαιωμάτων των αιχμαλώτων πολέμου. Η πρώτη διατύπωση των αρχών του ιπποτισμού, γεννήθηκε -τι περίεργο- και αυτή στο Βυζάντιο.

Το βυζαντινό δίκαιο θεωρούσε ως δεδομένο και νόμιμο τον ανδραποδισμό των αιχμαλώτων πολέμου και δεν περιελάμβανε διατάξεις για την προστασία της ζωής τους, εφαρμόζοντας τον “ιουρισγέντιον νόμον”. Διάφορες σπάνιες προτροπές των εκάστοτε “Τακτικών” πολεμικών συγγραμμάτων για πιο ανθρώπινη συμπεριφορά, είχε ωφελιμιστικούς λόγους. (είσπραξη λύτρων, ειρήνευση με τους εχθρούς)

Γενικά, η ολοκληρωτική εξόντωση των εχθρών θεωρούταν όχι μόνο δίκαιη αλλά και θαυμαστή πράξη που εξυμνείται αρκούντως....

“Αρχιστράτηγος τότε ήταν ο Νικηφόρος ο Φωκάς, που από τον λεγόμενο δρόμο του Μαυριανού πέρασε στην χώρα των Αδάνων και σήκωσε πολλή λεία. Βγήκε να τον αντιμετωπίσει ο στρατός των Αδάνων και χτυπήθηκαν δυο μίλια έξω από την πόλη και αμέσως το έσκασαν οι Γιοί του Ισμαήλ και χώθηκαν άτακτα μέσα στην πόλη. Ο Φωκάς σκότωσε και αιχμαλώτισε όσους δεν πρόφτασαν να μπουν στο κάστρο. Στρατοπέδευσε έξω από την πόλη, και κατάστρεψε όλη την ωραία εξοχή της με τα δέντρα και τα αμπέλια της. Μαύρη την έκανε, κι έφτασε μέχρι την θάλασσα παίρνοντας πολλούς αιχμάλωτους και ζώα.” (“Ο κατά Παραδρομήν πόλεμος”)

(Για περισσότερα, δείτε εδώ: “Νόμος Πολέμου στο Βυζάντιο”)

Ακόμα και στα Ακριτικά Έπη, αν και ο Διγενής χαρίζει την ζωή στους απελάτες αρχηγούς (ώστε να τους ρεζιλέψει ξανά, όμως, καλώντας τους σε άλλη σύγκρουση) δεν διστάζει να σκοτώσει, μέσα στην οργή του, τόσο αιχμαλώτους, αλλά ακόμα και γυναίκες. Σε μια περίπτωση μάλιστα, βιάζει και μία Εμιροπούλα, η οποία είχε βαφτιστεί Χριστιανή.

Ο νόμος που κατοχύρωνε όλα αυτά, ο “Ιουρισγέντιος” δέον όπως θεωρηθεί μια τυπική επιβίωση της παλιάς, ειδωλολατρικής Ρώμης. Το Βυζάντιο, παρέμενε βαθιά “εθνικό” στις ρίζες πολλών συνηθειών και νόμων του, και ο Χριστιανισμός παρέμενε όπως και σε όλες τις μεσαιωνικές κοινωνίες, ένα εξωτερικό, ακόμα, βερνίκι.

Ας θυμίσουμε, πως οι Αθηναίοι, εξοντώνοντας άδικα τους Μηλίους, είπαν πως αυτό το συνηθάνε κι οι θεοί...

Και όμως, σύντομα άρχισαν να ακούγονται φωνές για έναν πιο ανθρωπιστικό τρόπο πολέμου. Αν ο Χριστιανισμός δεν μπόρεσε να καταργήσει τις ένοπλες συγκρούσεις, μπορούσε τουλάχιστον να περιορίσει τις άχρηστες αγριότητες. Πόσο μάλλον, όταν πλέον το Βυζάντιο δεν αντιμετώπιζε “ειδωλολάτρες” ή “Σαρακηνούς” μόνο, αλλά σταδιακά και Χριστιανούς αντιπάλους. Βούλγαρους αρχικά, Νορμανδούς κατόπιν, και όλη την Δύση αργότερα... Αυτό όχι μόνο οδήγησε στην αναζωπύρωση του Ελληνικού εθνικισμού, αλλά και στην εξανθρώπιση των κανόνων του πολέμου, που τυπικά αποδίδεται στις προσπάθειες των Παπών να ελέγξουν την ατίθαση τάξη των φεουδαρχών – πολεμιστών της Δύσης.

Η Ιστορία λέει πως οι κανόνες και συνήθειες του Ιπποτισμού άρχισαν να εφαρμόζονται στην Δύση από το 11ο αιώνα, ενώ τα ιπποτικά ιδεώδη άρχισαν να υμνούνται στην λογοτεχνία ένα-δυο αιώνες μετά... Πριν από αυτή την εποχή, υπήρχαν Τάγματα που θα τα ονομάζαμε Ιπποτικά, τα οποία συγκροτούνταν με βάση την πίστη σε κάποιον αρχηγό ή τη πατρίδα (πχ. οι Βουκελλάριοι του Βυζαντίου ή οι Ιππότες του Καρλομάγνου) αλλά δεν είχαν σαφή ηθικό κώδικα.

Όλα τα βυζαντινά στοιχεία και κείμενα που αναφέραμε μέχρι τώρα (και πουαναφέρονται στην μελέτη του Χρυσού) είναι παλιότερα του 11ου αιώνα, όταν εφαρμόστηκαν οι κανόνες του ιπποτισμού.

Γύρω στο έτος 1000, όμως, ακούστηκαν στο Βυζάντιο οι πρώτες φωνές για μια ηθικότερη συμπεριφορά των στρατιωτών στον πόλεμο. Αυτές οι φωνές, αν και δεν συγκροτήθηκαν σε ιπποτικό κώδικα, πέρασαν αντίθετα, και πιο σημαντικά ίσως, στα κρατικά εγχειρίδια Πολέμου του Βυζαντίου.

Ο Νικηφόρος Ουρανός ήταν ένας από τους μεγαλύτερους στρατηγούς του Βυζαντίου (10ος-11ος αι.). Η πιο σημαντική νίκη του ήταν στη μάχη του Σπερχειού ποταμού, (996 ή 997), κατά την οποία τραυματίστηκε ακόμα και ο τσάρος Σαμουήλ.

Φέρεται ως συντάκτης μιας σειράς συγγραμμάτων που λέγονται “Τακτικά”. Το απόσπασμα που αφορά τις ναυμαχίες αποτελεί παράφραση των “Τακτικών” του Λέοντος του Σοφού, αλλά, εδώ ο Ουρανός κάνει μια καίρια παρέμβαση:

“...Διότι η νίκη στον πόλεμο δεν εξασφαλίζεται από το πλήθος και το μέγεθος των πλοίων, αλλά από την επάνδρωσή τους με τολμηρούς και πρόθυμους εναντίον των εχθρών μαχητές, και προ πάντων, με την βοήθεια και την συνδρομή του Θεού, καθώς και με την παραδειγματική ζωή των πολεμιστών που εφαρμόζουν το δίκαιο. [έχειν αυτούς καθαρόν βίον και φυλάττειν δικαιοσύνην] Πρέπει δηλαδή να φέρονται σωστά απέναντι στους δικούς, όσο και στους εχθρούς, να μην αποτολμούν αισχρά και ανόσια εις βάρος των αιχμαλώτων, ή οτιδήποτε άλλο μπορεί να τους ντροπιάσει [ή όσα εισίν εις αισχύνην αυτών] Να αποφεύγουν την ωμότητα και την σκληρότητα στους αιχμαλώτους. Να μην αδικείς κάποιο έθνος ή άλλους ανθρώπους που δεν σου φταίξανε. Με την βοήθεια του Θεού, μόνο σε όσους αδικούν πρέπει να αντιστεκόμαστε. [τους γαρ αδικούντας πρέπει αμύνεσθαι].

Μοιάζουν σαν ρητά...

“έχειν καθαρόν βίον και φυλάττειν δικαιοσύνην”

“Ουδέ ποιείν όσα εισίν εις αισχύνην”

Να λοιπόν, που ξεκίνησαν οι αρχές του ιπποτισμού....

Αυτές οι αρχές δεν εφαρμόστηκαν άμεσα, ούτε γενικά. Λίγο μετά από τον Ουρανό, ο Κεκαυμένος στο “Στρατηγικόν” του, συμβουλεύει να τρέφονται οι αιχμάλωτοι με όσα τρόφιμα υπάρχει υπόνοια πως έχουν δηλητηριαστεί... Πρέπει όμως να σημειώσουμε πως το βιβλίο του Κεκαυμένου, από το προσωπικό και συχνά αντιβασιλικό του περιεχόμενο, δεν μπορεί να θεωρηθεί κρατικό εγχειρίδιο.

Δημήτρης Σκουρτέλης.