"Ψιλοί". Οι ελαφροί πεζοί του Βυζαντινού στρατού.

Τυπικός "ψιλός".
 Έχει σαν ασπίδα ένα τομάρι ζώου
και σαν επιθετικό όπλο ένα εύκαμπτο ραβδί με βάρος στην άκρη.
 Το όπλο είναι θανατηφόρο εναντίον οποιουδήποτε θωρακισμένου αντιπάλου.
Φαίνεται να φορά έναν πέτσινο σκούφο - κράνος με φούντα.
Θα λέγαμε πως το χρυσοποίκιλτο "παραμήριον" στη ζώνη του,
είναι η μοναδική ένδειξη πως ο άνδρας αυτός είναι στρατιώτης.
Η μικρογραφία δείχνει τον... αστερισμό του Ωρίωνα.

“Ψιλός” στην αρχαία στρατιωτική ορολογία σημαίνει “ελαφρά οπλισμένος”.

Το σώμα αυτό επανδρώνονταν από τους φτωχότερους πολίτες, που δεν μπορούσαν να αγοράσουν κράνος, ασπίδα και δόρυ. Ήταν συνήθως αγρότες και βοσκοί. Πολεμούσαν με ρόπαλα, τσεκούρια, μαχαίρια, πέτρες και σφεντόνες, ενώ σαν δόρατα είχαν απλά μακριά ξύλα. Στη ουσία είχαν τον καθημερινό “εξοπλισμό” ενός αγρότη, με τα συνήθη  εργαλεία του, ή είχαν όπλα που θα μπορούσαν να θεωρηθούν σαν εργαλεία από έναν πρόχειρο παρατηρητή.

Οι ψιλοί, που κατά τεκμήριο ήταν φτωχοί, έλπιζαν να βελτιώσουν τον εξοπλισμό τους, την θέση τους στο στρατό, και γενικά την οικονομική τους κατάσταση από τα λάφυρα του πολέμου, και γι αυτό ήταν μαχητικότατοι.

Το ίδια περίπου ίσχυαν και την Βυζαντινή περίοδο.

Με αυτήν την "γκλίτσα", ο "ψιλός" μπορούσε να ρίξει έναν ιππέα από τη σέλα.

Οι ψιλοί όχι μόνο δεν ήταν άχρηστοι, όπως θα μπορούσαμε να υποθέσουμε, αλλά άκρως απαραίτητοι στην αρχαία και μεσαιωνική μάχη. Αυτοί άρχιζαν την εμπλοκή, κατά κανόνα. Η ευκινησία τους επέτρεπε να παρενοχλούν τους βαριά οπλισμένους -την φάλαγγα- και συχνά την έκαναν να χάνει την συνοχή της, ανοίγοντας τον δρόμο για τους δικούς τους βαριά οπλισμένους που αποτελείωναν τον εχθρό.

Ο Κάιν, ως "ψιλός" σκοτώνει τον Άβελ με το σαγόνι ενός ζώου.

Οι “ψιλοί” ήταν ανεκτίμητοι και στην καταδίωξη του νικημένου, και στην αναγνώριση του εδάφους πριν την εμπλοκή, όχι μόνο λόγω των ικανοτήτων που ήταν προϋπόθεση των επαγγελμάτων τους, αλλά και λόγω της εμφάνισής τους, που δεν δημιουργούσε την εντύπωση πως ήταν στρατιώτες. Δηλαδή, μπορούσαν να δράσουν και ως κατάσκοποι.

Δαυίδ και Γολιάθ.
Τυπική σύγκρουση "ψιλού" και θωρακισμένου.
Ο Δαυίδ χρησιμοποιεί τον μανδύα του σαν ασπίδα,
αλλά και έχει ένα μέρος του τυλιγμένο στο στήθος σαν θώρακα.
Σημειωτέον πως ο Δαυίδ σφάζει τον Γολιάθ με το ίδιο του το σπαθί.
μια σκηνή λεηλασίας που ήταν κοινός τόπος στις μάχες των 'ψιλών"
όπως θα δούμε παρακάτω.

Στην Βυζαντινή αγιογραφία, τέτοιοι “ψιλοί” απεικονίζονται σε πολλές ευκαιρίες. Ένας τυπικός “ψιλός” ήταν ο τσοπάνης Δαυίδ, που τον βλέπουμε να νικά τον βαριά οπλισμένο Γολιάθ με την σφεντόνα. Η σκηνή δεν ήταν τότε τόσο σπάνια όσο μας φαίνεται σήμερα. Η σφεντόνα, πράγματι, μπορούσε να προξενήσει διάσειση ή και θάνατο σε όποιον φόραγε σιδερένιο κράνος, χωρίς να το τρυπήσει. 

Αλλού, βλέπουμε τον νεαρό Προφήτη να μάχεται με ρόπαλο, ως βοσκός.

Με τον μανδύα δεμένο στο στήθος, σαν θώρακα αλλά και για ευκινησία,
ο Δαυίδ μάχεται με ρόπαλο.
Η γυναικεία φιγούρα είναι συμβολική της Δύναμης.

Στις εικόνες της Γέννησης, ορισμένοι από τους βοσκούς που παραστέκουν τον Θεάνθρωπο είναι πρόδηλα “ψιλοί”. 'Ενας έχει ένα “παραμήριον”, μακρύ μαχαιρι ή κοντό σπαθί του Βυζαντίου που αποκλείεται να ανήκε σε τσοπάνη. Στην ίδια σκηνή, τα ραβδιά των βοσκών είναι σίγουρα όπλα, και μάλιστα κατά ιππέων.

Το "παραμήριον", το κοντό σπαθί, στην δεξιά μορφή του βοσκού της Γέννησης, είναι εμφανές.
Τα ραβδιά τους είναι όπλα κατά ιππέων.
Η αριστερή μορφή έχει πολεμικό πέλεκυ.
Ίσως η ταύτιση των βοσκών της Γέννησης με τους "ψιλούς" του Βυζαντινού στρατού δεν είναι τυχαία.
Συμβολίζει τη  προστασία της Πίστης από το Βυζαντινό κράτος.
δείχνοντας ταυτόχρονα ταπείνωση μπροστά στο
μεγαλείο του Κυρίου.

Στην Γέννηση της μονής Οσίου Λουκά, ένας βοσκός κρατά πολεμικό πέλεκυ -μια που έχει λεπτή λάμα. Η μορφή πίσω, φορά μια τυπική κάπα τσέλιγκα.

Γέννηση, Όσιος Λουκάς Βοιωτίας.
Η προβιά που φορά η μορφή αριστερά είναι ένας εξαίρετος θώρακας.
Από μέσα διακρίνεται το ιμάτιό του.
Φορά ένα πέτσινο σκουφί που έχει ρόλο κράνους, το "καμηλαύκιον".
Δεξιά , ο "ψιλός" έχει και πάλι τυλιγμένο τον μανδύα του στο χέρι σαν ασπίδα,
ενώ κρατά έναν πέλεκυ, εμφανώς πολεμικό, λόγω της λεπτής του λάμας.
Τον πέλεκυ αυτόν, τον βλέπουμε και στην επόμενη φωτογραφία.

Βυζαντινός πολεμικός πέλεκυς
(τζικούριον)

Στο σύγγραμμα αγνώστου Βυζαντινού στρατηγού, το: “Κατά παραδρομήν Πόλεμος” αναδείχνεται ο ρόλος των “ψιλών” στον πόλεμο φθοράς που περιγράφει. Δεν κρύβει βέβαια την φτώχεια τους και την απληστία που αυτή γεννούσε...

Οι μάχες άρχιζαν με αυτούς, και φαίνεται πως η τόλμη τους έσπαγε πρώτη την εχθρική παράταξη:

Σκηνή από τον "Εμπαιγμό" του Κυρίου.
Μίξη "ψιλών" και βαριά οπλισμένων πεζών.

“...και όλη τη νύχτα να ανάβει [ο στρατηγός] φωτιές ολόγυρα, να τους χτυπάει με σφεντόνες και να παρακινεί τους "ψιλούς" να έρχονται σε μάχη χέρι με χέρι, μέχρι να μπουν στο στρατόπεδο και να αρπάζουν άλογα, μουλάρια και αγαθά. Άμα γίνει αυτό, με την βοήθεια του Θεού, θα γίνει γνωστό στο υπόλοιπο στράτευμα και όλοι θα ορμήσουν στο ρήγμα για να αρπάξουν λάφυρα και ελπίζοντας σε κέρδος.”

Εδώ, "ψιλοί" από την Βάπτιση.

Και αλλού λέει περίπου τα ίδια, υπογραμμίζοντας το ότι οι “ψιλοί” είναι αήττητοι σε ορεινό έδαφος:

“Θα βάλεις τους γενναιότερους και γρηγορότερους “ψιλούς” να πλησιάσουν κρυφά, και από τη μέση να αρχίσουν την επίθεση. Αν γύρω από το στρατόπεδο έχει υψώματα, ή έστω από τη μια μεριά μόνο, θα τους αφανίσεις με σφεντόνες και βέλη. Αν ο τόπος είναι ομαλός, θα πολεμήσεις σοβαρότερα.

Αν οι εχθροί ιππεύσουν και επιτεθούν στους ψιλούς, δεν θα τους κάνουν τίποτα, γιατί δεν θα βοηθάει ο τόπος, αντίθετα, οι ίδιοι θα πάθουν ζημιά. Να σαλπίσουν και να φωνάξουν οι παρατάξεις από όλες τις μεριές και να αρχίσει γερό πόλεμο ο στρατηγός από πίσω. Αν δεν αρχίσουν να το σκάνε οι εχθροί, τότε οι διοικητές να παρακινήσουν τους ψιλούς να μπουν στις σκηνές του στρατόπεδου. Αμα αρχίσουν να πιάνουν άλογα, λάφυρα και αιχμαλώτους, θα το δει ο υπόλοιπος στρατός και θα ορμήξουν όλοι για αρπαγή, και θα τους κατακόψουν με το σπαθί.”

Αλλη μιά παράσταση του Δαυίδ ως "ψιλού".

Αλλά και κανονικοί στρατιώτες μεταμφιεζόταν σε αγρότες, μοιάζοντας με “ψιλούς”: (από το ίδιο)

“Ντύσε μερικούς στρατιώτες σαν γεωργούς, και βάλε ανάμεσά τους και μερικούς πραγματικούς αγρότες, με τα εργαλεία τους. Όλοι να είναι άοπλοι και ξεσκούφωτοι, και να έχεις και μερικούς ξυπόλητους. Να είναι όλοι έφιπποι και να βαστάνε κοντοράβδια ξύλινα. Έτσι θα ξεγελάσουν τον εχθρό, πως δεν είναι στρατιώτες, αλλά οι λεγόμενοι "οικοφύλακες" (αγροφύλακες, δραγάτες) Να είναι καμιά εικοσαριά. Να έχουν μαζί τους ζώα, βόδια, άλογα και μουλάρια. Να εμφανιστούν στους εχθρούς υποκρινόμενοι πως τρέχουν από χωριό σε χωριό για να μαζέψουν τα αδέσποτα ζώα και να τα κλείσουν στο κοντινότερο οχυρό για να τα προστατεύσουν.

Όταν τους δουν οι εχθροί να τρέχουν με τα ζώα και καταλάβουν πως είναι απλοί αγρότες, θα τους καταδιώξουν άφοβα. Αυτοί θα φροντίσουν να τους οδηγήσουν στην ενέδρα, και όσο και να αντισταθούν, θα νικηθούν σίγουρα.”

Σκηνή λιθοβολισμού από την Παλαιά Διαθήκη.
Στην ουσία βλέπουμε την αρχή μιας μάχης,
με τους λιθοβολιστές στην πρώτη γραμμή
και τους βαριά οπλισμένους πίσω,
έτοιμους να εκμεταλλευθούν τα ανοίγματα στην εχθρική παράταξη
που θα δημιουργήσουν οι "ψιλοί"

Μελέτη, συλλογή στοιχείων, μετάφραση κειμένων: 

Δημήτρης Σκουρτέλης

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση χωρίς την μνεία του συγγραφέα.

Σημείωση:
Επειδή το σύστημα δεν περνάει την απάντησή μου στο σχόλιο που έγινε, την δημοσιεύω εδώ:
Σχόλιο:

Brainstorm15 Φεβρουαρίου 2015 - 12:40 μ.μ.

γιατί και ο όχλος ενίοτε είναι αποτελεσματικός :) πολύ ωραίο το άρθρο. μια μικρή διόρθωση-οι δυο πελεκυφόροι στην 10η εικόνα είναι του "μηχανικού" της στρατιάς του Αλεξάνδρου (Φυλλάδα του Μεγαλεξάνδρου) Φτιάχνουν μία γέφυρα κόβοντας δέντρα. Και μία ερώτηση-η πρώτη εικόνα πόθεν και ποίου αιώνος;

Απάντηση:
Η πρώτη εικόνα προέρχεται από την εικονογράφηση ενός βιβλίου του Γερμανικού πάνω στα φυσικά φαινόμενα που αναφέρονται στον Άρατο, και χρονολογείται στον ένατο αιώνα. Λένε πως φιλοτεχνήθηκε στην Λοραίνη, (Γαλλία) αλλά είναι φανερό πως ανήκει αισθητικά στην "Αναγέννηση των Μακεδόνων" και προφανώς είναι βυζαντινό έργο ή αντίγραφό του, που εμπνέεται από αρχαία πρότυπα. Ιδού τα στοιχεία για περισσότερη έρευνα. 
http://live.dbpedia.org/page/Leiden_Aratea

Ευχαριστώ για την διόρθωση. Οι "ψιλοί" ανήκουν σίγουρα, στην κατηγορία των "Αγνώστων Ηρώων" του Μεσαίωνα, και κανείς Ιστορικός της εποχής δεν καταδέχτηκε να ασχοληθεί με τα κατορθώματά τους που ήταν οπωσδήποτε σημαντικά. Η αντίληψη πως ήταν "ψωμοτύρι" των κατάφρακτων δεν στέκει. Μάλλον ο εφιάλτης τους ήταν. Θυμίζω -από τις σπάνιες αφηγήσεις- πως στην μάχη των Καρρών οι ψιλοί χώνονταν κάτω από τα άλογα των Περσών κατάφρακτων και τα ξεκοίλιαζαν. Να θυμίσω επίσης τους αρχαίους "άμιππους" που έτρεχαν πίσω από τους ιππείς και τους προστάτευαν -δηλαδή μάλλον προστάτευαν τα πανάκριβα άλογα από παρόμοιες επιθέσεις...