Η μάχη του Λαλακάοντα και το έπος του Διγενή

Μάχη Ποταμού Λαλακάοντος, 863

της

 Κιαπίδου Ειρήνης - Σοφίας 

Πηγή εικόνας:

1. Ιστορικό πλαίσιο

Το θέρος του 863 ο Αμρ αλ-Ακτά (῾Amr al-Aqta῾), εμίρης της Μελιτηνής, ένωσε τις δυνάμεις του με εκείνες του Τζαφάρ (Ja῾far), πιθανότατα εμίρη της Ταρσού, προκειμένου να πραγματοποιήσουν από κοινού εκστρατεία εναντίον της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το πολυάριθμο αραβικό στράτευμα, στο οποίο πρέπει να συμμετείχαν και Παυλικιανοί με επικεφαλής τον αρχηγό τους Καρβέα,  (δες εδώ) αναχώρησε από την Ταρσό και μέσω των Κιλίκιων Πυλών πέρασε στην Καππαδοκία, στρατοπεδεύοντας σε μια περιοχή η οποία στις αραβικές πηγές ονομάζεται αλ-Ματαμίρ (al-Matāmīr), κοντά στα Τύανα.  Από εκεί και πέρα ο εμίρης της Μελιτηνής αποφάσισε να κινηθεί ανεξάρτητα. Έτσι, προχώρησε με τις δυνάμεις του βορειότερα, προς την περιοχή που στις αραβικές πηγές ονομάζεται Μαρτζ αλ-Ουσκούφ (Mardj al-Usquf, δηλαδή Λειμών Επισκόπου), κοντά στη Μαλακοπέα, βόρεια της Ναζιανζού, όπου συγκρούστηκε για πρώτη φορά με τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ' (842-867) και υπέστη σημαντικές απώλειες.

Το γεγονός αυτό, ωστόσο, δεν ανέκοψε την πορεία του Αμρ αλ-Ακτά, ο οποίος με το υπόλοιπο στράτευμά του βάδισε ακόμα πιο βόρεια, λεηλάτησε τα εδάφη του θέματος των Αρμενιάκων και έφτασε μέχρι τις ακτές του Εύξεινου Πόντου, όπου κατέλαβε το σημαντικό λιμάνι της Αμισού (σημ. Samsun Τουρκίας).  

Αμέσως μόλις ο Μιχαήλ Γ' πληροφορήθηκε στην Κωνσταντινούπολη την κατάληψη της Αμισού, συγκέντρωσε μεγάλη στρατιωτική δύναμη από τα ανατολικά και δυτικά θέματα, επικεφαλής της οποίας έθεσε τον θείο του τον Πετρωνά, στρατηγό του θέματος των Θρακησίων που εκτελούσε επίσης χρέη δομέστικου των σχολών,  με άμεσο στόχο την εκδίωξη των Αράβων από τα εδάφη της αυτοκρατορίας. Μεγάλο μέρος της δύναμης αυτής είχε ήδη λάβει μέρος στη μάχη του Μαρτζ αλ-Ουσκούφ και, μετά την εκεί νίκη του, ακολουθούσε τους επιδρομείς από απόσταση, όπως προέβλεπε η τακτική των Βυζαντινών. (δες εδώ)

Η είδηση της εναντίον του κινητοποίησης έφτασε ενόσω ο εμίρης της Μελιτηνής βρισκόταν ακόμη στην Αμισό. Παρά τις παραινέσεις των αξιωματούχων του να αποφύγει την ένοπλη σύγκρουση και να επιλέξει άλλη οδό επιστροφής, ο Αμρ αλ-Ακτά αποφάσισε να τηρήσει το αρχικό του σχέδιο και μετακίνησε τις δυνάμεις του προς τα δυτικά. Τελικά, στις αρχές Σεπτεμβρίου συνάντησε τα βυζαντινά στρατεύματα στα σύνορα των θεμάτων Αρμενιάκων και Παφλαγονίας, συγκεκριμένα στην τοποθεσία Πόσων, κοντά στον ποταμό Λαλακάοντα.

2. Η μάχη

Η στρατηγική την οποία αποφάσισε να ακολουθήσει ο Πετρωνάς στην επικείμενη σύγκρουση με τους Άραβες προέβλεπε την περικύκλωση του αντιπάλου, προκειμένου να επιτευχθεί ταυτόχρονη επίθεση από όλες τις πλευρές. Έτσι, στα βόρεια προωθήθηκαν οι στρατηγοί των Αρμενιάκων,  των Βουκελλαρίων, της Κολωνείας και της Παφλαγονίας, ενώ στα νότια οι στρατηγοί των Ανατολικών, του Οψικίου και της Καππαδοκίας, μαζί με τους κλεισουράρχες της Σελεύκειας και του Χαρσιανού. Στα δυτικά έλαβαν θέση οι στρατηγοί της Θράκης και της Μακεδονίας, μαζί με τους στρατιώτες των Θρακησίων και των τεσσάρων αυτοκρατορικών ταγμάτων, υπό την άμεση διοίκηση του Πετρωνά.

Κατά τη διάρκεια της νύχτας πριν από τη μάχη, ο Πετρωνάς διέταξε ένα βυζαντινό απόσπασμα να καταλάβει το στρατηγικής σημασίας ύψωμα της περιοχής, έτσι ώστε να αποκλείσει τον μοναδικό δρόμο διαφυγής για τους Άραβες. Η επιχείρηση στέφθηκε με επιτυχία, παρά την απόπειρα των αντιπάλων να θέσουν υπό τον έλεγχό τους το συγκεκριμένο ύψωμα. Την επόμενη ημέρα, στις 3 Σεπτεμβρίου 863, ξεκίνησε η συντονισμένη επίθεση των Βυζαντινών από βορρά, νότο και δύση.

Όταν ο Άραβας εμίρης συνειδητοποίησε τον μεγάλο κίνδυνο που διέτρεχε, συγκέντρωσε όλες του τις δυνάμεις στη δυτική πλευρά, επιχειρώντας να διαρρήξει στο σημείο εκείνο το βυζαντινό μέτωπο και να διαφύγει. Η προσπάθειά του όμως απέτυχε και το παγιδευμένο αραβικό στράτευμα εξολοθρεύθηκε σχεδόν ολοκληρωτικά. Ο Αμρ αλ-Ακτά έπεσε μαχόμενος, ενώ στο πεδίο της μάχης έχασε πιθανότατα τη ζωή του και ο αρχηγός των Παυλικιανών Καρβέας. Μόνον ο γιος του εμίρη κατάφερε με δυσκολία να διαφύγει, διέσχισε με ένα μικρό στρατιωτικό απόσπασμα τον ποταμό Άλυ και κατευθύνθηκε νοτιοανατολικά, προς την κλεισούρα Χαρσιανού. Τον καταδίωξε ωστόσο ο Μαχαιράς, κλεισουράρχης του Χαρσιανού, ο οποίος πέτυχε λίγο αργότερα να τον αιχμαλωτίσει και να τον παραδώσει, μαζί με τους στρατιώτες του, στον Πετρωνά.

 

Από την Βικιπαίδεια.
Η Μικρά Ασία εκείνη την περίοδο.

3. Συνέπειες

Η συντριπτική ήττα των Αράβων κοντά στον Λαλακάοντα, η οποία έθεσε τέρμα σε μια μεγάλη εκστρατεία του εμίρη της Μελιτηνής και οδήγησε στον αποδεκατισμό του στρατεύματός του και στο θάνατο του ίδιου, δεν είχε μόνον τις αναμενόμενες αρνητικές συνέπειες για το ηθικό και την πολεμική ορμή των Αράβων. (2)  Πέρα από τη βραχυπρόθεσμη ενίσχυση του ηθικού και της δύναμης των Βυζαντινών, σηματοδότησε ταυτόχρονα και μια σημαντική καμπή στην ιστορία των αραβοβυζαντινών συγκρούσεων.

Έως τότε η προσπάθεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είχε περιοριστεί αρχικά σε έναν αγώνα επιβίωσης και στη συνέχεια σε αμυντικό πόλεμο εναντίον των Αράβων. Στο εξής όμως, η αυτοκρατορία θα περνούσε στην αντεπίθεση, η οποία εντάθηκε σταδιακά και κορυφώθηκε στο δεύτερο ήμισυ του 10ου αιώνα, εξασφαλίζοντάς της τελικά την κυριαρχία στο χώρο της Μικράς Ασίας. Ήδη σχεδόν αμέσως μετά τη νίκη τους σε βάρος του εμίρη της Μελιτηνής, οι Βυζαντινοί προωθήθηκαν ανατολικά και, αφού πέρασαν τον Ευφράτη, επιτέθηκαν στην Αρμενία στον Άραβα εμίρη Αλή ιμπν Γιαχγιά (Alī ibn Yahya).

Επιπλέον, η αλλαγή της ισορροπίας υπέρ των Βυζαντινών στην Ανατολή επέτρεψε στους τελευταίους να στρέψουν στο εξής το ενδιαφέρον τους στα Βαλκάνια και στην αντιμετώπιση του εκεί κινδύνου από τους Ρώσους, τους Βούλγαρους και τους Σλάβους. Ο Πετρωνάς, αφού επέστρεψε νικητής στην Κωνσταντινούπολη και πραγματοποίησε λαμπρό θρίαμβο, τιμήθηκε για την επιτυχία του από τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ' με τον τίτλο του μαγίστρου.

   Σημειώσεις                     

(1). Ούτε η περιοχή Πόσων, ούτε ο ποταμός Λαλακάων μπορούν να ταυτιστούν με βεβαιότητα. Ο Grégoire, H., “Études sur le neuvième siècle”, Byzantion 8 (1933), σελ. 534-539, προτείνει την ταύτιση του Λαλακάοντος με τον ποταμό Αλμυρό, ταύτιση η οποία απορρίπτεται από τον Vasiliev, A. A., Byzance et les Arabes 1: La dynastie d’Amorium (820- 867) (Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 1, Bruxelles 1968), σελ. 253, και τον Huxley, G., “The Emperor Michael III and the Battle of Bishop’s Meadow (A.D. 863)”, Greek, Roman, and Byzantine Studies 16 (1975), σελ. 445. Οι περισσότεροι μελετητές, πάντως, θεωρούν ότι πρόκειται για την περιοχή κοντά στον Άλυ ποταμό, είτε στα βόρειά του, όπως θεωρεί ο Belke, K., Tabula Imperii Byzantini 9: Paphlagonien und Honorias (Wien 1996), σελ. 77, είτε στα δυτικά του, όπως πιστεύει η Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία 2: 610-867 (2Θεσσαλονίκη 1993), σελ. 216, είτε ανάμεσα σε αυτόν και τον Λαλακάοντα, τον παραπόταμό του, σύμφωνα με τον Jenkins, R. J. H., Byzantium: The Imperial Centuries (AD 610-1071) (London 1966), σελ. 162. Ο Haldon, J. F., The Byzantine Wars (Stroud 2001), σελ. 84, πιθανολογεί ότι ο ποταμος Λαλακάων ταυτίζεται με τον σημερινό Şehirmeydanı Çayı.

(2) Η συγκεκριμένη νίκη θεωρήθηκε ως εκδίκηση των Βυζαντινών για την άλωση του Αμορίου το 838. Ενδεικτική είναι η απήχησή της στα βυζαντινά αγιολογικά κείμενα, την επική ποίηση και τα άσματα των δήμων της Κωνσταντινούπολης.

Για παραπομπή: Κιαπίδου Ειρήνη - Σοφία, «Μάχη ΠοταμούΛαλακάοντος, 863», 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία.

Συμπλήρωση από τον Δημήτρη Σκουρτέλη:

Η στροφή των Αραβοβυζαντινών σχέσεων προς μια σχετική σταθεροποίηση των συνόρων και το σταδιακό σταμάτημα των μεγάλων επιδρομών των Αράβων μετά την μάχη αυτή, αντικατοπτρίζεται στο άσμα του Αρμούρη, όπου ο νεαρός εκδικείται την αιχμαλωσία του Αμορίου, αλλά τελικά ειρηνεύει με τους Άραβες. (δες εδώ)

Στο Έπος του Διγενή, αναφέρεται πως ο πατέρας του, ο Μουσούρ, που ακόμα τότε ήταν Μουσουλμάνος, δεν πήρε μέρος στη μάχη, (που αναφέρεται ως μάχη των «Μυλοκοπείων» μάλλον από αναγραμματισμό ταυτιζόμενο με την μάχη που είχε προηγηθεί στην Μαλακοπή της Καππαδοκίας) γιατί :

«εκυνήγα με πέντε παλληκάρια» 

αλλά σαν άκουσε τον: 

«κτύπον των αρμάτων» 

επιτέθηκε και γλύτωσε τα παλληκάρια του από την αιχμαλωσία. Το Έπος αφήνει να εννοηθεί πως αν ο Μουσούρ είχε πάρει μέρος στη μάχη, οι Βυζαντινοί θα είχαν ηττηθεί...

Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στο πλήθος των Βυζαντινών στρατηγών που διοικούσαν το στράτευμα, και που πρέπει πράγματι να εντυπωσίασε τους Άραβες:

«Θυμάστε παλληκάρια μου εις τα Μυλοκοπεία, 

όταν εφθάσαν Στρατηγοί και επήραν σας δεμένους;» 

λέει ο Μουσούρ διηγούμενος τα κατορθώματά του...

Ο δε Παυλικιανός Καρβέας, αναφέρεται σαν πρόγονος του Μουσούρ.